วิสมนิสชฺชาย อุปฺปนฺนกิลมโถ วิสมาสนุปตาโป ฯ ปีติผรเณนาติ ปีติยา ผรณรสตฺตาฯ ปีติสมุฏฺฐานานํ วา ปณีตรูปานํ กายสฺส พฺยาปนโต วุตฺตํฯ เตนาห ‘‘สพฺโพ กาโย สุโขกฺกนฺโต โหตี’’ติฯ วิตกฺกวิจารปจฺจเยปีติ ปิ-สทฺโท อฏฺฐานปยุตฺโต, โส ‘‘ปหีนสฺสา’’ติ เอตฺถ อาเนตฺวา สมฺพนฺธิตพฺโพ ‘‘ปหีนสฺสปิ โทมนสฺสินฺทฺริยสฺสา’’ติฯ เอตํ โทมนสฺสินฺทฺริยํ อุปฺปชฺชตีติ สมฺพนฺโธฯ ‘‘ตสฺส มยฺหํ อติจิรํ วิตกฺกยโต วิจารยโต กาโยปิ กิลมิ, จิตฺตมฺปิ วิหญฺญี’’ติ จ วจนโต กายจิตฺตเขทานํ วิตกฺกวิจารปจฺจยตา เวทิตพฺพาฯ วิตกฺกวิจารภาเว อุปฺปชฺชติ โทมนสฺสินฺทฺริยนฺติ อาเนตฺวา สมฺพนฺธิตพฺพํฯ ตตฺถสฺส สิยา อุปฺปตฺตีติ ตตฺถ ทุติยชฺฌานุปจาเร อสฺส โทมนสฺสสฺส อุปฺปตฺติ ภเวยฺยฯ ‘‘ตตฺถสฺส สิยา อุปฺปตฺตี’’ติ อิทํ ปริกปฺปวจนํ อุปจารกฺขเณ โทมนสฺสสฺส สุปฺปหีนภาวทสฺสนตฺถํฯ ตถา หิ วุตฺตํ ‘‘น ตฺเวว ทุติยชฺฌาเน ปหีนปจฺจยตฺตา’’ติฯ ปหีนมฺปิ โสมนสฺสินฺทฺริยํ ปีติ วิย น ทูเรติ กตฺวา ‘‘อาสนฺนตฺตา’’ติ วุตฺตํฯ นานาวชฺชนุปจาเร ปหีนมฺปิ ปหานงฺคํ ปฏิปกฺเขน อวิหตตฺตา อนฺตรนฺตรา อุปฺปชฺเชยฺยาติ อิมมตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อปฺปนาปฺปตฺตายา’’ติอาทิมาหฯ ‘‘ตาทิสาย อาเสวนาย อิจฺฉิตพฺพตฺตา ยถา มคฺควีถิโต ปุพฺเพ ทฺเว ตโย ชวนวารา สทิสานุปสฺสนาว ปวตฺตนฺติ, เอวมิธาปิ อปฺปนาวารโต ปุพฺเพ ทฺเว ตโย ชวนวารา อุเปกฺขาสหคตาว ปวตฺตนฺตี’’ติ วทนฺติฯ อปริเสสนฺติ สุวิกฺขมฺภิตนฺติ กตฺวา วิกฺขมฺภเนน อนวเสสํฯ

ตถตฺตายาติ ตถภาวาย ปฐมชฺฌานสมงฺคิตายฯ สา ปนสฺส อุปฺปาทเนน วา อุปฺปนฺนสฺส สมาปชฺชเนน วา โหตีติ วุตฺตํ ‘‘อุปฺปาทนตฺถาย สมาปชฺชนตฺถายา’’ติฯ ทฺวีสูติ นวมทสเมสุ สุตฺตนฺเตสุฯ

สุขินฺทฺริยวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

5. ชราวคฺโค

1. ชราธมฺมสุตฺตวณฺณนา

[511] ปมุเข , ปาสาทสฺส จ ปจฺฉิมภาเค อาตโป ปจฺฉาตโป, ตสฺมิํ ปจฺฉาตเปฯ โส หิ ปาสาทสฺส ปมุขภาเวน กโตฯ กิํ ปน ภควโต วชิรสารํ สรีรํ โอตาเปตพฺพํ โหตีติ อาห – ‘‘สมฺมาสมฺพุทฺธสฺสา’’ติอาทิ ฯ อยญฺจ อิมํ สุตฺตํ เทสิตสมเยฯ น สกฺโกติ พฺยามปฺปภาย กายจิ ปภาย อนภิภวนียตฺตาฯ กิญฺจาปิ พุทฺธาภา สูริยาภาย อนภิภวนียา, ฆมฺมสภาวตาย ปน รสฺมีนํ ปริโต ผรนฺตี สูริยาภา ติขิณา อุณฺหาติ อาห ‘‘รสฺมิเตช’’นฺติฯ อิทานิ ตมตฺถํ อุปมาย วิภาเวตุํ ‘‘ยเถว หี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ

สุวณฺณาวฏฺฏํ วิยาติ อจฺเฉ สุวณฺณปตฺเต วินิวตฺตอาวฏฺฏํ วิยฯ ครหณจฺฉริยํ นาม กิเรตํ ‘‘อจฺฉริยเมตํ อวิสิจฺเฉผลวท’’นฺติอาทีสุ วิยฯ น เอวเมตรหีติ อตฺตโน ปากฏวเสน วทติ, น อิตเรสมฺปีติฯ สิราชาลาติ สิราสนฺตานาฯ เอวรูปํ น โหตีติ อญฺเญสํ ปากติกสตฺตานํ วุตฺตาการํ วิย น โหติ ปุญฺญสมฺภารสฺส อุฬารตมตฺตา วิปจฺจนสฺส ปริยนฺตคตตฺตาฯ เตนาห ‘‘อญฺเญสํ อปากฏ’’นฺติฯ วลิยาวฏฺฏกนฺติ อปฺปกํ วลิยาวฏฺฏํฯ เตนาห ‘‘เกสคฺคปฺปมาณ’’นฺติฯ สพฺพานีติ สิราชาลานิฯ ปุรโต วงฺโกติ โถกํ ปุรโต นตมตฺตํ สนฺธายาหฯ เตน วุตฺตํ ‘‘สฺวายํ อญฺเญสํ อปากโฏ’’ติฯ นยคฺคาหโตติ อนุมานโตฯ ธี ตนฺติ ธี-สทฺทโยเค อุปโยควจนํฯ ธีติ ชิคุจฺฉนตฺเถ นิปาโตฯ ธิกฺกาโรติ ชิคุจฺฉาปโยโคฯ ตํ ผุสตูติ ตุยฺหํ ปาปุณาตุฯ

2. อุณฺณาภพฺราหฺมณสุตฺตวณฺณนา

[512] อญฺญมญฺญสฺสาติ อญฺโญ อญฺญสฺสฯ น ปจฺจนุโภติ อตฺตโน อวิสยภาวโตฯ อิทานิ ตํ อญฺญวิสยตํ อนฺวยโต พฺยติเรกโต วิภาเวตุํ ‘‘สเจ หี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ

วิสยานิ ปฏิสรนฺติ เอตฺถาติ ปฏิสรณํฯ อินฺทฺริยวิญฺญาณานิ หิ อสติปิ ตาทิเส อธิปฺปาเย อตฺตโน อารมฺมณสฺส ยาถาวโต สมฺปชานนโต ปเวทนวิชานนานิ กโรนฺตานิ วิย ปวตฺตนฺติ, ตถา โลกสฺส อญฺญตฺถ สิทฺธิโตฯ เตนาห ภควา – ‘‘มโน ปฏิสรณํ, มโนว เนสํ โคจรวิสยํ ปจฺจนุโภตี’’ติ มโนทฺวาริกชวนมโน หิ สวิเสสํ มโนวิสยํ ปจฺจนุโภติ, ปญฺจทฺวาริกชวนมโน มนนมตฺตเมว ปจฺจนุภวติฯ รชฺชนาทิคฺคหณญฺเจตฺถ นิทสฺสนมตฺตํ, ตสฺมา สทฺทหนาทิปิ คหิตเมวาติ ทฏฺฐพฺพํ, ปญฺจทฺวารปฺปวตฺติวเสน ตถา วุตฺตํฯ เอกสฺมิํ ปน ทฺวาเรติ จกฺขุทฺวาเรฯ